Ο εργάτης της εκκλησίας, φέρεται να καταπλακώθηκε από τον τρούλο της εκκλησίας.
Ό,τι αφηγείται είναι βιωματικό, το έζησε από πρώτο χέρι ή το άκουσε από τον πατέρα του. Ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι ιστορίες του που σχετίζονται με την συνύπαρξη Χριστιανών και Τούρκων εδώ στο Αρκαλοχώρι. Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια από τις πολλές ιστορίες που μιλούν για το αξιολογότατο μινωικό σπήλαιο του Προφήτη Ηλία και το μεγάλο ενδιαφέρον τόσο των αρχαιοκάπηλων όσο και πολλών κατοίκων της περιοχής, πολλοί από τους οποίους ονειρεύτηκαν την κοινωνική τους μετατόπιση ή τη λύση των οικονομικών τους προβλημάτων, την αλλαγή της τύχης τους δηλαδή με κάποιο εύρημα από το σπήλαιο.
Είναι μια αφήγηση ζωηρή, γιατί αναβλύζει από την παιδική ζωή του κ. Λαμπράκη, αλλά και γιατί αναφέρεται στο πώς ένας άρκαλος, ζώο στενά δεμένο με τον τόπο, έβγαλε στην επιφάνεια, αναζητώντας με τρομερή αγωνία την απελευθέρωσή του, το χρυσό διπλό πέλεκυ από το σπήλαιο.
Μια έρευνα στους ηλικιωμένους της περιοχής, μου έδωσε τη βεβαιότητα ότι στην δεκαετία του 1930, αυτό το θέμα των αρχαιολογικών ευρημάτων του σπηλαίου και της αμύθητης αξίας τους που θα μπορούσε ν’ αλλάξει την τύχη των ανθρώπων είχε πάρει μυθικές διαστάσεις. Μεγάλος ο ντόρος για το μικρό χωριό τότε, το Αρκαλοχώρι και το σπήλαιό του. Στη Βιάννο θυμούνται έντονα ακόμη όσα έλεγε ο Βιαννίτης τότε προϊστάμενος του Ταχυδρομείου Αρκαλοχωρίου Εμμαν. Κασσαπάκης για χρυσούς διπλούς πέλεκεις και μυθικά ποσά που έδιναν οι αρχαιοκάπηλοι στους τυχερούς που σκάλιζαν όλη τη νύχτα στο σπήλαιο.
Η αφήγηση του κ. Λαμπράκη δείχνει εκτός των άλλων τις δύσκολες συνθήκες των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα. Τη μεγάλη φτώχεια, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, τη ζωή των παιδιών και των μεγάλων και βέβαια την έκταση του φαινομένου της αρχαιοκαπηλείας σε μια εποχή που καταδικαζόταν από τον νόμο, αλλά δεν υπήρχε συνείδηση ότι οι αρχαιολογικοί θησαυροί ήταν περιουσία του ελληνικού λαού στενά δεμένη με την ύπαρξη και την ταυτότητά του. Μια νοοτροπία που σε πολλούς συνεχίζεται και σήμερα που είναι γνωστή η μεγάλη αξία τους, διακινούνται μεγάλα ποσά και οι αρχαιοκάπηλοι με τα μέσα της σύγχρονης τεχνολογίας μπορούν και προφυλάσσονται. Μπορούμε να φανταστούμε την κατάσταση στην Τουρκοκρατία μ’ έναν αμόρφωτο κατακτητή, χωρίς νόμο που να τους προστατεύει τα αρχαία και όλα να βρίσκονται στη δικαιοδοσία των κατά τόπους πασάδων. Τα κείμενα των ξένων περιηγητών και των απομνημονευματογράφων μας κατατοπίζουν σχετικά. Απ’ αυτές τις καταστάσεις χαμένη βγήκε η χώρα και ο λαός μας και κερδισμένοι λίγοι εξέχοντες οικονομικά που έκαναν περιουσίες. Υπήρξαν και ελάχιστοι οι οποίοι τα αγόρασαν, για να τα διασώσουν, όπως ο διάσημος γιατρός, φιλάνθρωπος και θερμός πατριώτης Στυλιανός Γιαμαλάκης που δώρισε την πολύτιμη πράγματι συλλογή του στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, του οποίου αποτελεί ξεχωριστή πτέρυγα ο χώρος που τη στεγάζει.
Το πρώτο μέρος της αφήγησης με τον άρκαλο και τα μικρά κομμάτια των αρχαίων αντικειμένων ο αφηγητής το άκουσε από τον πατέρα του, μικρό παιδί αλλά και αργότερα. Το β’΄μαθητής της Α’ Δημοτικού, άρα το 1931, το βίωσε ο ίδιος.
Ο πέλεκυς όπως εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου
Η αφήγηση
Ο πατέρας μου ήταν ο Ζαχαρίας ο Λαμπρομιχελάκης, πήγε στο σχολείο στονΠατσίδερο, μια μέρα μόνο. Ήταν αγράμματος. Ήξερε πολλές ιστορίες και μου τις είπε. Τις θυμάμαι καλά. Ήταν άριστος γεωργός και κυνηγός και λυράρης. Μου διηγήθηκε λοιπόν την ιστορία που θα σου πω.
Στήνανε (1925) παγίδες τότε, όπου πιάνανε τσ’ αρκάλους. Τότε ήτανε 60 δρχ. η προβιά του αρκάλου, δηλαδή τρία μετοκάματα. Γι’ αυτό τσι κυνηγούσανε. Πήγε λοιπόν εκείνη τη μέρα του 1925, Σάββατο το βράδυ, κι έστησε ο πατέρας μου την παγίδα στο σπήλιο στον Προφήτη Ηλία. Ήτανε πολλοί αρκάλοι εκεί στον Προφήτη Ηλία τότε και είχε δει που μπαινόβγαινε ένας άρκαλος. Όταν ξαναπήγε έπιασε τον άρκαλο κι εσκάλιζε κει μέσα στην παγίδα, να δει πώς θα φύγει και σκαλίζοντας έπεσε πάνω στ’ αρχαία. Εκεί στο σπήλαιο είχε χυτήριο, γιατί επάνω οι βράχοι είχαν βάψει μπρούντζο. Έβγαλε ο άρκαλος κάτι μικρά κομμάτια χάλκινα. Ήβγαλε πολλά σπαθιά και άλλα. Κι ύστερα ήκοψε την αλυσίδα και μπήκε μέσα στην αρκαλιά ντου, στη σπηλιά δηλαδή.
Πάει ο κύρης μου λοιπόν το πρωί, βλέπει αυτά τα πράματα/ “Τι είναι μωρέ αυτά τα πράματα” λέει και βάνει στην ποδιά ντου κάμποσα κι ύστερα έρχεται κάτω και βρίσκει τον αδερφό ντου το Λαμπρογιώργη. Λέει: “αδέρφι, αυτά τα πράματα συμβαίνουνε. Άμε να βγάλεις τον άρκαλο, να πάρεις την προβιά, μόνο να μου δώσεις την παγίδα. Ήτονε φαίνεται το 1925.
Πήγαν αυτοί, βρίσκουνε τον Τριβυζάκη το Νικολή που ήτονε μιαολιά μικροσκοπικός και γυρίζει ένα γάντζο ο Κηλιντζίρης, πήρανε κι ένα φόρτωμα και μερικά κεριά και πήγανε απάνω. Δέσαμε τον Τριβυζάκη από το πόδι κι από την άλλη μπάντα του φορτώματος εδέσανε το γάντζο. – Πήγαινε, του λένε, μέσα να βρεις τον άρκαλο να τονε γαντζώσεις και μετά να μας εκάμεις σήμα να σε τραβήξομε. Επήγαινε αυτός σφιχτά – σφιχτά, εβρήκε τον άρκαλο κι εγάντζωσε την παγίδα κι ύστερα τος ήκαμε σήμα. Μα αυτοί αντί να τραβούνε τον Τριβυζάκη ετραβούσανε τον άρκαλο. Ο ίδιος ο Τριβυζάκης μου ’κανε την ιστορία και μου ’πε: “Κι άμα ήρθε καταπάνω μου, τον πάτησα τα ανμμένα κεριά στα μούτρα κι αυτός φυσούσε και μου τα έσβησε. Τότε φοβήθηκα και έβαλα τις φωνές και εκαταλάβανε τότες και με σύρανε και βγήκα”. Αυτό έγινε το 1925 που είχε έρθει πρώτη φορά μάστορας ο Κιλιντζίρης στ’ Αρκαλοχώρι. Έβγαλαν λοιπόν τον άρκαλο και πήρανε ο καθένας τη μερίδα του κι ο Λαμπρογιώργης εμάζωξε από κει πολλά αρχαία κομματάκια και τα πήγε στο Μουσείο.
Ήρθε η Αρχαιολογία (1931) εκύταξε, εσκάψανε εκειά μιαολιά, δεν εβρήκανε τίποτε απ’ ό,τι έλεγαν τότε κι εσηκωθήκανε κι εφύγανε.
Αυτά που ’φερε τότε ο κύρης μου κάτω στο σπίτι τα ’βαλε μέσα σε μια κουταλοθήκη ξύλινη. Κι εγώ, όταν πια ήμουνα σχολιαροπαίδι, μια μέρα στο τζάκι κάτι γύρευα και βάνω το χέρι μου και βλέπω κάτι πράματα σαν τον ξυνόχοντρο. Και μου φάνηκε πβς ήτανε λέει ξυνόχοντρος. Και τα πιάνω μια χαχαλιά και τα κύταζα και τα πετώ στη φωτιά μέσα. Παναγία μου! Ένα μπουκέτο φάνηκαν οι φλόγες προς τα πάνω. Και λέω: “Αύριο θα βαστώ στο σκολειό και θα πω των αλλωνώ κοπελιώ να βαστούνε δυο αχινοπόδια να τ’ ανάψομε εκεί στην εκκλησία κάτω από τα κυπαρίσια, για να κάνομε πλάκα. (Το σχολειό ήτανε στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κοντά). Στο διάλειμμα τοσέ λέω: “Φέρετε μωρέ δυο αχινοπόδια να τ’ ανάψομε, να σασε κάμω ένα πείραμα”. Και τα φέρνουνε και ρίχνω ’γω απάνω μια χαχαλιά και βγαίνανε φλόγες. Ήτανε χαλκός σαπημένος. – Πού τα βρήκες τουτανά; – Αυτά τα βγαλε ο άρκαλος στον Προφήτη Ηλία κι είναι εκεί σκορπισμένα στα χώματα.
Ήτανε Δευτέρα. Την Τετάρτη τα παιδιά ανεβήκανε κι εψάχνανε τα χώματα, για να βρουνε τέτοια. Δυο παιδιά ο… και ο…, επήγανε κι εψάχνανε κι εμπήκανε μέσα στην αρκαλιά. Κι εβρήκανε τον πρώτο χρυσό πέλεκα μέσα στην αρκαλιά.
Εμείς είμαστε στον κόμπο με τον πατέρα μου κι ακούμε φασαρία και βλέπαμε τον Προφήτη Ηλία γεμάτο κοπέλια. Λαλούμε τα ζώα το βράδυ κι ερχόμαστε από ένα δρόμο από τα Μαυρόγια και θωρούμε τσιδυο Μανώληδες, τα δυο αγόρια που βρήκαν το χρυσό πέλεκα. Και λέει ο ένας τ’ αλλουνού:
“Μωρέ συ, να το δείξομε;”.
– Ίντα θα χάσομε;”, λέει ο άλλος. Κάνει ο ένας ετσέ από το ποκάμισό ντου και βγάνει τον πέλεκα. Τοσοσές ήτανε και είχε σκαλιστά γράμματα. Αυτός, λέμε, είναι χρυσός. Να το πάμε στση γιαγιάς μου στση Χρόναινας που θα ξέρει ιντά ’ναι. Το πήγαμε πραγματικώς. – Αυτός είναι μπρούτζινος, δεν κάνει πράμα, είπε. Τα παιδιά το δείχνανε σ’ όποιο συναντούσανε κι ύστερα επήγανε στην πλατεία. Εκειά που ’χει δα το μαγειρείο ο Σφυράκης, εκεί είχε μπακάλικο ο…
– Ιντά ’ναι κειονέ και πόσο θέτε να μου το δώσετε;
– Ό,τι θες δώσε μας.
Και τοσε δίνει από ένα τάλληρο και τοσε γεμίζει και τσι τσέπες τος πασατέμπους και αστραγάλια. Αυτό όμως κοινωνιολογήθηκε κι έφτασε στ’ αυτιά της αστυνομίας. – Τι βρήκατε και τι το κανατε; – Ένα χρυσό και το δώκαμε του… – Τι σας έδωσε; – Κλουθάτε, τους λέει. – Ύστερα λέει στον μπακάλη. – Τι σου δώσανε; – Τίποτε. Και λέει ο Μηλάκης, ο διοικητής: – Πάρετέ τονε μέσα και θα ψάξομε. Ψάξανε και τονε βρήκανε μέσα στο τσουβάλι με το ρύζι, αφού αναποδογυρίσανε το τσουβάλι.
Έτρεξε ύστερα κόσμος κι εψάξανε και βρήκανε πολλά πράματα, αλλά τα φάγανε άλλοι. Εκείνοι που ’χανε λεφτά τα πήρανε όσο – όσο. Θυμούμαι πως η αστυνομία είχενε κλείσει μερικούς που έσκαβαν μέσα στο σπήλαιο με χαράκια και πήγανε κάποιοι άλλοι τη νύχτα με τσι λοστούς και τσι βγάλανε. Ο… βρήκε πολλά, μποδιές ολόκληρες, αλλά τα πήρανε οι μάγκες. Ξέρανε πολλοί την αξία τους, είχανε λεφτά και ήτανε κυκλώματα και πλούτισαν τότε.
Αφού βρήκανε το χρυσό πέλεκα, ήρθε η αρχαιολογία και αρχινάνε και χαλούνε το σπήλιο και ίντα βρήκανε; Κάτι ξιφολόγχες. Τα καλά τα ’χανε πάρει. Εγώ λέω ότι ακόμη θα υπάρχουνε, γιατί είχε πάθει καθίζηση ο σπήλιος. Βρήκανε σπαθιά. Κι εγώ πήγα ένα μεσημέρι και κοιμούντανε οι εργάτες εκεί στον αέρα κι είχαν καρφώσει στο χώμα τα σπαθιά… Χάλασε ο σπήλιος που δεν έπρεπε! Έπρεπε νάτονε μποντελάρουνε καλά.
– Πώς ήταν ο σπήλιος;
– Ήτανε μεγάλος. Από τη βορεινή μπάντα είχε ένα πατάρι και όταν πιτσιρίκια παίζαμε μέσα στο σπήλιο, μ’ έναν πήδο εβγαίναμε πάνω στο πατάρι. Εκεί στο βουνό βόσκαμε τα ζώα. Μια φορά έριξε κεραυνό κι επέσανε κομμάτια από πάνω από την οροφή του σπήλιου. Λέμε, θα μασε πλακώσει ο σπήλιος. Από τη δυτική μπάντα είχε την πόρτα και μια συκιά, από τη δυτική μπάντα τση πόρτας. Αυτά τα χαράκια διαλύσανε. Άλλαξε τελείως μορφή ο σπήλιος.
